"غم" در شعر و ایدئولوژی مولانا
یکی از ویژگیهای بارز در شعر مولانا این است که او هیچگاه غر نمی زند،ناله و افغان سر نمی دهد و اگر هم دردی دارد آنرا با قدرت فریاد می زند:
{زان راه که آه آمد تا باز رود آن ره
من راه دهان بستم،من ناله نمی آرم}
او غم دارد ولی غمگین نیست:
{غمان تو مرا نگذاشت تا غمگین شوم یکدم
هوای تو مرا نگذاشت تا من آب و گل باشم}
مولانا به اصطلاح ژکان غم را آهیده است و بدین سان از عمق غم لذت می برد،او حضور غم را در راهی که فرا رو دارد،در راه سومی که پیش گرفته، دریافته و سلطه ابدی آنرا می پذیرد:
{آن کسیت اندر راه دل،کو را نباشد آه دل
کار آنکسی دارد که او غرقابه آن آه شد
چون غرق دریا می شود،دریاش بر سر می نهد
چون یوسف چاهی که او از چاه سوی جاه شد}
{دردیست غیر مردن کانرا دوا نباشد،پس من چگونه گویم کین درد را دوا کن}
اما این غم،غمی است که او را فربه می کند نه اینکه او را مستاصل و رنجور و مریض گرداند،مولانا غم را آهیده و با آن نیرو می گیرد:
{آه کردم چون رسن شد آه من،گشت آویزان رسن در چاه من
آن رسن بگرفتم و بیرون شدم،شاد و زفت و فربه و گلگون شدم
در بن چاهی همی بودم زبون،در دو عالم هم نمی گنجم کنون
آفرینها بر تو بادا ای خدا،ناگهان کردی مرا از غم جدا}
غمی که او آنرا آه می کشد غمی است که از بن چاه او بر می آید با این همه غم او را به گوشه و زاویه نمی کشاند بلکه حتی با آهیدنش او را رسن وار از بن چاهی ویل بیرون می کشد،او غم را آهیده است و بدین سان خود را از بند غم رهانیده و زفت و فربه می شود.
در اشعار مولانا همواره دوگونه غم یافت می شود:
1-غمی که اصیل است و ناشی از فربه گی است:
{در و دیوار این سینه همی درد ز انبوهی
که اندر در نمی گنجد پس از دیوار می آید}
غمی که او را فربه تر می کند و او آنرا می پذیرد و همچون حافظ برای درمان آن طلب می و باده نمی کند،او خود سرمست تلخ-باده غم است و در پی درمان آن نیست و آنرا بیمارگون نمی داند و حتی درمان از آن طلب می کند:
{در زخم او زاری مکن،دعوی بیماری مکن
صد جان شیرین داده ام،تا این بلا بخریده ام}
{هیچ طبیبی ندهد بی مرضی حَب و دوا
من همه تن درد شوم تا که به درمان برسم}
2-غمی که آنرا نفی می کند، پس می زند و دست به خون آن می گشاید:
{خون ما بر غم حرام و خون غم بر ما حلال
هر غمی کو گرد ما گردید شد در خون خویش}
غم گونه اول غمی است که عمق دارد،غم بودن است و زیستن برای آنان که می اندیشند،برای آنان که زندگی می کنند اما اسیر خواست زندگی نیستند:
{من از برای مصلحت در حبس دنیا مانده ام
حبس از کجا؟!من از کجا؟!مال کرا دزدیده ام؟!
مانند طفلی در شکم من پرورش دارم ز خون
یکبار زاید آدمی،من بارها زاییده ام}
غمی که چون غمهای صورتی انبوهه، سطحی و دوره ای نیست،روان و جان آدمی را کاهل و افسرده نمی سازد.غم ِهستن است نه ماندن،غم شکم و زیر شکمی نیست،غم انبوهی و فراخی دید است نه کوته نظری و تنگ بینی،غم پیچیدگی نه ساده انگاری،غم خویشتن ِ خویش نه غم خویش:
{مرا دل سوزد و سینه،تو را دامن ولی فرق است
که سوز از سوز و دود از دود و درد از درد می دانم}
مولانا این غم را پذیراست و آغوش از برای آن می گشاید،شور و نشاطی که در اشعار مولانا عیان است و فربه گی وجود او،عشقی که او را به قماربازی ابدی بدل ساخته ناشی از همین امر است،او پاسدار غمی است که اصیل می باشد و ناب،غمی که در آن "من" است و مستقل:
{مرا چون کم فرستی غم، حزین و تنگ دل باشم
چو غم بر من فرو ریزی ز لطف غم خجل باشم
غمان تو مرا نگذاشت تا غمگین شوم یکدم
هوای تو مرا نگذاشت تا من آب و گل باشم
همه اجزای عالم را غم تو زنده می دارد
منم کز تو غمی خواهم که در وی مستقل باشم
عجب دردی برانگیزی که دردم را دوا دارد
عجب گردی برانگیزی که از وی مُکتحل{سورمه کش} باشم
مرا رنج تو نگذارد که رنجوری به من آید
مرا گنج تو نگذارد که درویش و مُقِل{درویش} باشم}
بدین سان مولانا پا در آتش غم می نهد و سر از گلستان بر می آرد،گلستانی که ناشی از آهیدن غم است،او این زلال تلخ آتشناک را می نوشد و آنرا در معده جادوئیش انگبین می کند،انگبینی که او را فربه می کند و شاد،در ابیات زیر به زیبایی کشمکش درونی او را در این زمینه می توان یافت:
چهره زرد مرا بین و مرا هیچ مگو
درد بی حد بنگر بهر خدا هیچ مگو
دل پرخون بنگر،چشم چو جیحون بنگر
هر چه بینی بگذر،چون و چرا هیچ مگو
دست خود را بگزیدم که فغان از غم تو
گفت من آن توام،دست مخا،هیچ مگو
تو چو سُرنای منی بی لب من ناله مکن
تا چو چنگت ننوازم ز نوا هیچ مگو
گفتم این جان مرا گرد جهان چند کشی
گفت هرجا که کشم زود بیا هیچ مگو
گفتم ار هیچ نگویم تو روا می داری؟
آتشی گردی و گویی که بیا هیچ مگو؟
همچو گل خنده زد و گفت درا تا بینی
همه آتش سمن و برگ و گیا هیچ مگو

افزونه:در این نوشته کوشیدم بیشتر از خود ابیات مولانا در تبیین نگرش خود استفاده کنم.چیزی که بر تمام عاشقان مولانا البته عیان است این است که هیچ زبانی به اندازه شعر او قادر به شرح جهانبینی استثنائی او نمی باشد،از اینرو دوستان آشنا با شعر و شخصیت وی صدالبته که بهتر حس خواهند کرد چیزی را که در این نوشته سعی در نشان دادنش داشته ام.من نیز در این نوشته به اندازه ظن خویش یار او گشتم،کیست که بتواند از هزار توی پیچیده درون او اسرار او را بجوید و تماما دریابد؟